Nazwa „litwor” głównie dziś używana, jest nazwą góralską. Arcydzięgiel litwor (Archangelica officinalis) był kiedyś uważany za roślinę czarodziejską i leczniczą, pomocną na 9 chorób. Podobno też jest ulubionym przysmakiem kozic. Łacińska nazwa pochodzi od greckiego angelos = archanioł – i nawiązuje do właściwości leczniczych rośliny, które miały być ponoć objawione ludziom przez anioła lub archanioła Rafaela.
Roślina objęta ochroną gatunkową
Właściwości i zastosowanie:
Olejek z arcydzięgla stosowany zewnętrznie ma działanie przeciwbólowe.
Arcydzięgiel litwor zawiera związek pobudzający wydzielanie interferonu zwalczającego infekcje wirusowe u ludzi i zwierząt.
Wyciąg z korzenia powoduje wydzielanie soku żołądkowego i żółci, poprawia apetyt, znosi kurczowe bóle brzucha i wzdęcia, reguluje wypróżnianie. Ma działanie uspokajające, wzmacniające czynność serca i nerek a także bakterio i grzybobójcze Korzeń wchodzi w skład preparatów: Nervosol, Melisal, Zioła Szwedzkie, Digesan
Arcydzięgiel litwor stosuje się także często w kuchni – jako dodatek do tortów, keksów, legumin. Jest ozdobą, nadaje oryginalny smak, usprawnia trawienie.
Stosowany jest korzeń zebrany jesienią lub wczesną wiosną i wysuszony w suszarniach w temperaturze 35-40 ºC. Surowiec zawiera do 1,5% olejku o zmiennym składzie. Główne składniki to: alfa-felandren, alfa-pinen, makrolakton, pentadekanolid (nadający charakterystyczny zapach), seskwiterpeny, kumaryny i furanokumaryny (angelicyna, izoimperatoryna, ksantotoksyna, bergapten), związki flawonoidalne (pochodne flawonu), fenolokwasy (kawowy, chlorogenowy). Furanokumaryny i olejek działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, angelina wykazuje działanie depresyjne na ośrodkowy układ nerwowy. Furanokumaryny mogą powodować nadwrażliwość skóry na promieniowanie nadfioletowe (działanie fotouczulające).
Przepis na zioła regulujące działanie układu pokarmowego:
Wymieszać korzeń arcydzięgla, miętę i rumianek (można dostać w sklepach zielarskich) w proporcjach 1:1:1, odwar (z łyżki stołowej mieszanki na szklankę wody) pić po 1/3 szklanki trzy razy dziennie na 1/2 godziny przed posiłkiem.
Przepis na konfiturę z arcydzięgla:
Łodygi i grubsze ogonki liści tniemy skośnie na kawałki długości 5-7 cm i obgotowujemy kilka chwil w lekko osolonej wodzie (lub zalewamy słonym wrzątkiem i pozostawia na dobę). Wodę odlewamy, łodygi opłukujemy i po usunięciu błoniastej skórki wrzucamy do syropu przygotowanego z 1 kg cukru na 3/4 szklanki wody (na 1 kg łodyg). Smażymy raz dłużej lub przez 2-3 dni po kilka minut. łodygi muszą stać się przejrzyste. Najlepsza jest konfitura z łodyg ścinanych na wiosnę.
Ciekawostki:
* Wyciąg z arcydzięgla jest jednym ze składników czeskiej wódki – Becherovki.
* Roślina ta nie była znana w starożytności, ale od dawna jest stosowany na Grenlandii jako jarzyna. Jego korzystne działanie wykryto w czasie panowania dżumy w 1510 roku w Mediolanie. W 1810 roku oceniano jej działanie jako równoważne z działaniem żeń-szenia.
* Od jego nazwy powstało wiele góralskich nazw tatrzańskich takich jak: Litworowy Staw, dwie Litworowe Doliny (jedna pod Gierlachem, druga pod Czerwonymi Wierchami).
*Arcydzięgiel litwor jest także symbolem Babiogórskiego Parku Narodowego
Na stronie została wykorzystana rycina pochodząca ze starodruków (ze strony Rare Books from the MBG Library).
