Kieluchy (szafrany, tulipanki, fijałki) – to znane doskonale krokusy, których prawidłowa nazwa brzmi: szafran spiski (Crocus scepusiensis). Roślina objęta ochroną gatunkową.
Właściwości i wykorzystanie:
* Z wysuszonych znamion słupka (niekiedy z pręcikami) otrzymuje się żółty proszek o swoistym zapachu i korzennym, ostro-gorzkim smaku zwany szafranem. W medycynie ludowej, zwłaszcza chińskiej, szafran stosowany jest jako lek uspokajający, przeciwskurczowy w bolesnym miesiączkowaniu, jako dodatek do preparatów pobudzających apetyt.
* Jako roślina lecznicza, szafran spiski, stanowi jeden z produktów do wyrobu leków homeopatycznych oraz tzw. laudanum, czyli nalewki z opium z dodatkiem szafranu.
* Obecnie w farmakologii szafran spiski użytkowany jest stosunkowo rzadko częściej znajduje zastosowanie w barwieniu tkanin, wyrobów cukierniczych, alkoholowych i kosmetyków. Jako przyprawa korzenna stosowany jest do sosów, zup, potraw mięsnych i rybnych. W kuchni staropolskiej był również używany do barwienia ciast, zwłaszcza mazurków wielkanocnych.
W Tatrach krokusy związane są głownie z łąkami i polanami śródleśnymi na których odbywa się wypas owiec, gdyż wymagają one żyznej gleby. Nie znoszą uprawy ziemi i raz zaorane giną bezpowrotnie. Obecnie największym zagrożeniem są dla nich turyści, zrywający je na bukiety. Szafran spiski nie jest użytkowany. Ciekawostką jest, że jego nasiona są rozsiewane przez mrówki.
Krokusy były także motywem poezji, taka jak u ludowego twórcy – Michała Cieśli „Łuszczka” autora „Krokusów”:
„Kiedy wiosnom śniezek ginie
sercem radość wzrusy
na polanie, pod Tatrami
zakwitły krokusy.Takie piykne, fijołkowe
aze miło oku
zakryły polane
na Białym PotokuBliziućko pod reglem
piyknymi Tatrami pudom,
wney tam pudom
juhasi z owcami.Bo to przecie nase
Tatry i Polany
momy w nich przywilej
królewski nadany”
Szafran uprawny:
Szeroko wykorzystywany był i jest gatunek podobny – szafran uprawny (Crocus sativus). Nazwa łacińska Crocus jest zlatynizowaną grecką nazwą znamion szafranu uprawnego, która brzmi kroke = nić. Polska nazwa szafran pochodzi od arabskiego słowa „safra” określającego żółtą farbę (szafran w dużym rozcieńczeniu barwi wodę na kolor żółty)
Do otrzymania 1kg suchych znamion potrzeba ok. 120 tysięcy kwiatów dlatego szafran był i pozostał najdroższą przyprawą na świecie. W stanie dzikim Crocus sativus nie jest znany. Pochodzi prawdopodobnie z Grecji lub Bliskiego Wschodu. W krajach tych uprawiany był już od starożytności jako roślina lecznicza, przyprawowa i barwierska. Znany był także w Egipcie i Babilonii, wymieniany w Papirusie Ebersa i Biblii. Opisują go także m.in. Hipokrates, Teofrast i Pliniusz Starszy.
W Europie rozpowszechnili go Arabowie. W Średniowieczu szafran miał niezwykle wysoką cenę i duże znaczenie (w XIV i XVw. za fałszowanie go w krajach niemieckich groziło spalenie na stosie). Uprawiano go wtedy zarówno w Europie, jak i Iraku, pn. Indiach, Chinach. Obecnie te kosztowne i pracochłonne uprawy utrzymały się w pd. Hiszpanii i Francji oraz na Węgrzech i Sycyli. Oto jak według „Dykcyonarza roślinnego” prowadzić należy hodowlę szafranu uprawnego:
„Chcąc go mieć obficie obiera się grunt, z którego w poprzedzaiącym roku zbierano ięczmień, a teraz leży ugorem. Grunt powinien być równy, mierny i suchy. W Kwietniu przeorze się: zagony dadzą się wąskie. W Maiu potrząśnie się krótkim gnoiem ; powtórnie się przeorze, a na trzeci raz ku końcowi Czerwca. Po trzecim przeoraniu posadzą się cebule rzędami, po trzy cale daleko od siebie i tyleż głęboko. (…) Po zebranym na roli szafranie, wybieraią się cebule, chędożą z łupin i korzonków, i znowu w ziemię sadzą. (…) Aby się szafran długo nie psował, chować się powinien dobrze upchany w woreczkach wełnianych lub iedwabnych i w skrzyneczkach na mieyscu suchym.”
Szafran w medycynie:
W lecznictwie stosowane jest znamię słupka zebrane w okresie kwitnienia i wysuszone szybko przy dużym dostępie powietrza w temperaturze do 35 ºC. Dawniej suszono szafran nad rozżarzonym węglem na siatce. Znamiona zawierają pomarańczowy barwnik – glikozyd protokrocynę, który w wyniku suszenia rozpada się na karotenoid krocynę i gorzki glikozyd – pikrocynę, w skład której wchodzi olejek lotny – safranol, nadający specyficzny smak. Gotowy surowiec zawiera: 0,4-1,3% olejku, 2% żółtego barwnika – krocyny, karotenoidy, witaminy B1 i B2, cukry i pektyny. Wyciągi z szafranu obniżają ciśnienie krwi, działają przeciwskurczowo. Krocyna i produkt jej rozpadu – krocetyna obniżają poziom cholesterolu we krwi.
Na stronie została wykorzystana rycina pochodząca ze starodruków (ze strony Rare Books from the MBG Library).
